مشخصات کلی سوسری ها

سوسری ها که در ایران به نام سوسک های حمام شناخته شده اند، حشراتی هستند که به علت زندگی در محل های کثیف و عادت همه چیز خواری، از مواد گوناگونی تغذیه می کنند و می توانند ناقل مکانیکی تعدادی از عوامل بیماریزا مانند تخم کرم های انگل، تک یاخته ها، باکتری ها، قارچ ها و ویروس ها به انسان باشند.

سوسری های موجود در اماکن خانگی ایران عبارتند از: Blattella germanica (سوسری آلمانی)، Blatta orientalis (سوسری شرقی)، و Periplaneta americana (سوسری آمریکایی).

مشخصات کلی سوسری ها

شکل ظاهری: طول بدن افراد بالغ سوسری ها بین 10 تا 50 میلیمتر متغیر و به رنگ قهوه ای روشن تا تیره مایل به سیاه بوده، در جهت پشتی – شکمی پهن شده و به وضوح به سه قسمت سر، قفس سینه و شکم تقسیم شده است. بخش جلویی پشتی قفس سینه معمولا به خوبی رشد یافته و سر در زیر آن قرار دارد و اغلب از نمای بالایی بخشی از آن دیده می شود. سوسریهای بالغ آلمانی و آمریکایی دو جفت بال بخوبی رشد یافته با رگبندی شبکه ای دارند که به صورت قیچی شکل روی هم تا می خورند و با آن قادر به پروازهای کوتاهی هستند. 

اهمیت پزشکی:  همه مراحل نوزدای و بالغ هر چیزی را که در دسترشان باشد می خورند و براحتی بر روی مدفوع انسان، خرده ریزه های موجود در زهکش فاضلاب،‌ پنبه های جراحی مستعمل، خلط سینه و سایر چیزهای بالقوه آلوده تغذیه می کنند. بنابراین، اگر مواد بالقوه بیماریزا در دسترس سوسری باشد، او آنرا خورده اما اجزای حاوی موجودات آلوده کننده بر روی پاها و شکمش هم می چسبند. سپس سوسری بر روی غذاهایی که به مصرف انسان می رسد یا بر روی بشقابها،‌محلهای طبخ غذا و محلهای آماده سازی مواد غذایی حرکت کرده و عوامل بیماریزا را بر روی آنها باقی می گذارد. در حین تغذیه نیز محتویات چینه دان خود را که دارای عوامل بیماریزا از تغذیه قبلی اش هست،‌ استفراغ می کند و بنابراین می تواند ناقل مکانیکی بعضی از میکروبها باشد. همچنین تماس سوسری ها و مواد مترشحه آنها با پوست ممکن است باعث ایجاد واکنش حساسیتی پوستی یا تنفسی در انسان شود. 

کنترل سوسری های در خانه:  کنترل سوسری ها نیازمند یک بررسی هوشمندانه از محل و همچنین ارزیابی علت مشکل است. طبق دستورالعمل کنترل که در اول کتاب توضیح داده شده باید ابتدا به بازرسی محل برای یافتن منبع آلودگی پرداخت. چون سوسری ها از نور گریزانند، این کار باید ترجیحا در شب موقعی که سوسریها در جستجوی غذا از پناهگاههایشان بیرون می آیند، صورت گیرد. نقشه محل باید ترسیم شود و پناهگاههای واقعی و یا بالقوه بر روی آن علامتگذاری شوند. برای شناسایی نمونه سوسریهای موجود در محل می توان از تله چسبان استفاده کرد. در حین بازرسی باید یک حشره کش آئروسل دارای خاصیت ضربه ای (سوسک کش اتک) درون درز و  شکافها، پشت وسایل و درون فضاهای خالی پاشیده شود تا با تحریک سوسری ها آنها را مجبور به خروج از پناهگاهشان کند. جستجو در زیر قفسه ها، اجاق گاز،‌سینی ظرفشویی، لابلای درز کاشی ها، درون جعبه تقسیم برق، پشت کاغذ دیوارهای پاره و پارکت ها، زیر کف پوش، کانال فاضلاب و کف شوها و .... باید انجام شود. سوسری ها یک محل تجمع اصلی (هسته آلودگی) دارند و از آنجا پراکنده می شوند، لذا برای کنترل موفق سوسری ها باید این محل را پیدا کرد. در اغلب ساختمانها پناهگاه کافی برای سوسری ها وجود دارد زیرا معمارها و نقشه کش ها امکان آلودگی را در نقشه هایشان در نظر نمی گیرند. آنها قابهای تزئینی، سقفهای کاذب و سایر پناهگاهها را در طراحی آشپزخانه ها ایجاد می کنند و این لوازم به اندازه کافی دور از دیوار هستند تا سوسری ها بتوانند در پشت آنها پناه بگیرند؛ اما تمیز کردن آنها برای انسان کار مشکلی است. 

در صورتی که شرایط بهداشتی و پاکیزگی زیر حد استاندارد قرار دارند، ضروری است قبل از انجام هر گونه اقدام کنترلی به رفع این نواقص اقدام نمود. زیرا هیچ مقداری از حشره کش نمی تواند آلودگی را در خانه های کثیف و نامرتب کنترل کند. موقعی که این قضیه حل شد، عملیات کنترل را می توان شروع کرد. 

امکان دسترسی آزادانه به محلی که باید تحت کنترل قرار گیرد حائز اهمیت است، بنابراین  معمولا کار مبارزه با سوسری ها باید در شب یا موقعی که محل مورد استفاده قرار نمی گیرد انجام شود. مواد غذایی، ظروف و سایر موارد باید از محل خارج شده یا روی آنها پوشانده شود. سطوح باید تمیز شده و محل منظم و مرتب باشد. 

روش استاندارد کنترل سوسری، سمپاشی یک حشره کش ابقایی بر روی سطوحی که حشره روی آنها راه می رود و پناهگاههای بالقوه آن است. انتخاب حشره کش اغلب بسته به محل و گونه سوسری و میزان مقاومت احتمالی آن به حشره کش هاست. در یک محیط که مواد غذایی در آن آماده می شود و سطوح آن متخلخل نیستند، فرمولاسیون امولسیون یا کنسانتره قابل حل در آب ارجح است، اگرچه پودرهای قابل حل در آب نیز در صورت استفاده درست می توانند اثراتی معادل فرمولاسیون های قبلی از خود بر جای گذارند. یک نازل پهن پاش باید بر روی لانس سمپاشی فشاری نصب شود تا دیوارها و سطوح کف ساختمان را ، به ویژه اماکنی که بررسی نشان داده آلوده هستند مانند پشت لوله ها و در گوشه هایی که به صورت تیپیک به عنوان راههای تردد سوسری ها مورد استفاده قرار می گیرند، تحت پوشش سم قرار دهد. برای وارد کردن مستقیم حشره کش به درون درزها و شکافها باید از یک نازل نوک سوزنی استفاده کرد. در فضاهای بسته و مجاری سیستمهای لوله کشی می توان از دستگاههای دودساز برقی استفاده نمود. 

موقعی که نصب قابهای تزئینی به خاطر نحوه طراحی ساختمان اجتناب ناپذیر باشد، می توان در قسمت پشتی آنها یک گرد حشره کش را به کمک یک گردپاش ریخت. ممکن است لازم باشد برای دسترسی به قسمت پشت قاب یک سوراخ بر روی سقف کاذب ایجاد شود تا نازل گردپاش از آن عبور کرده و پشت آن را سمپاشی کند. این سوراخ را می توان با یک دریچه بست تا در سمپاشی بعدی مورد استفاده قرار گیرد. 

سطوح طبخ غذا باید قبل از اینکه بتوان آنها را برای کار مورد استفاده قرار داد شسته شوند، اما کف ها و دیوارها نباید حداقل بمدت 48 ساعت و یا در صورت امکان چندین روز شسته شوند. یکی از معایب حشره کشهای ابقایی این است که سوسریهای مرده و در حال مرگ در محل دیده می شوند. افرادی که در تهیه مواد غذایی فعالیت می کنند باید از این قضیه آگاه باشند و از آنها خواسته شود که لاشه ها را جمع آوری کرده و در یک سطل زباله در خارج مکان به صورت روزانه بیندازند. تعداد کمی تله چسبان نیز باید مستقیما و به صورت استراتژیک نصب شوند تا موفقیت یا شکست کنترل را به ما ارائه دهند. اینها باید به صورت منظم بازرسی شوند و  اگر سوسریهای زنده پس از حدود یک هفته از آغاز کنترل ظاهر شدند، سمپاشی بعدی آغاز شود.  در هر صورت، لازم است که حداکثر یک نوبت سمپاشی دیگر انجام شود و این نکته حائز اهمیت خاصی است که آیا آلودگی مربوط به سوسری شرقی است یا خیر، زیرا حشره کش تخمهای موجود در کپسول تخم این گونه را نمی کشد و اینها ممکن است تا 6 هفته بعد تفریخ شوند. 

روشهای جایگزین برای کنترل

در بعضی مواقع باید روشهای جایگزین کنترل را هم مد نظر داشت. جایی که استفاده از حشره کش روی سطوح نامطلوب باشد (مثلا محلهای نگداری حیوانات)، می توان از طعمه مسموم (خمیر امحا) استفاده کرد. این طعمه به فرم کپسول ها یا ظروف در جایی که طعمه باید فقط توسط سوسری خورده شود، در دسترس است. این روش در محل هایی که مواد غذایی به اندازه کافی وجود دارد، موثر نیست.

اخیرا از مشتقات ترکیب بازدارنده رشد، به نام هیدروپرن نیز استفاده می شود. این ترکیب باید روی سطوح پاشیده شده یا به یک طعمه افزوده شود. موقعی نوزادان سوسری این ترکیب را بخورند، جلوی تبدیل آن به بالغ گرفته می شود. هیدروپرن در فعالیتهای تولید مثلی طبیعی بالغ نیز اختلال ایجاد خواهد کرد. مزیت بزرگ هیدروپرن اثر سمی انتخابی آن برای سوسری  و غیر سمی بودن برای سایر حشرات است. عیب این ترکیب کند بودن زمان اثر است و چندین هفته طول می کشد تا آلودگی را ریشه کن کند. همچنین در صورت استفاده از این ترکیب نوزادان بزرگ سوسری ها را که بالغ نمی شوند و بنابراین قادر به تولید مثل نیستند نیز در محیط دیده می شوند. بنابراین هیدروپرن مخصوص استفاده در آلودگی های دراز مدت و ریشه داری است که در آن سرعت کنترل را می توان قربانی موفقیت نمود. 

نظر به اهمیت شناسایی سوسری ها در انجام مبارزه موفق، سه گونه مهم خانگی در ایران به اختصار معرفی شده اند: 

 

سوسری آلمانی

افراد بالغ این سوسری 15-10 میلیمتر طول دارند و بالهای آنها کاملا رشد یافته  و تمام سطح شکم را در فرد ماده می پوشاند، اما بندهای انتهایی در بدن نر زیر بالها قرار نمی گیرند. ماده بزرگتر و تنومندتر از نر است. رنگ بدن قهوه ای روشن تا متوسط، و دو نوار طولی تیره بر روی پیش قفس سینه (جلوی بالها) قرار دارد. مراحل نوزادی بدون بالند و این نوارها بر روی بقیه قفس سینه هم امتداد یافته اند. 

سوسری آلمانی شرایط گرم و مرطوب نقاطی مانند آشپزخانه ها و رستورانها را می پسندد. این حشره بسرعت حرکت می کند و به آسانی از سطوح بالا می رود، بنابراین در پناهگاهها بر روی سطوح عمودی و از بالاترین تا پایین ترین سطوح، در درزها و شکافها، پشت قابها و تابلوهای اعلانات، در کشوها و قفسه ها، درون وسایل برقی و هر جای دیگری که بعنوان پناهگاه بتواند در آن در طی ساعات روز مخفی شود، می توا ن آن را یافت. 

در شب این حشره از پناهگاه بیرون آمده  و به دنبال آب و غذا می گردد. همه مراحل زندگی بر روی مواد آلی در دسترسشان شامل آشغال، بقایای آب زهکشی و آبهای جمع شده در قسمتهای مختلف و غذاهای خام و پخته که برای مصرف انسان آماده شده تغذیه می کنند. این سوسری همه جا مدفوع خود را دفع می کند و رگه های تیره مدفوعش شاخص واضح آلودگی هستند. این رگه ها به صورت وصله های تیره در مناطق دارای آلودگی شدید دیده می شوند و خطوط تیره مدفوع منتشر شده، راههای عبور حشره را که معمولا از آن تردد می کند، نشان می دهد. در فواصل سه هفته ای ماده 4 تا 8 کپسول تخم می گذارد که هر یک حاوی 35 تخم است که این تعداد ممکن است در کپسولهای تخم اولیه بیشتر باشد. نوزاد خارج شده از تخم رنگ پریده است اما به سرعت به رنگ قهوه ای روشن در می آید. 

سوسری شرقی

 

افراد بالغ این سوسری 25-20 میلیمتر طول دارند و رنگ بدنشان سرتاسر قهوه ای تیره تا سیاه است، از این رو به اشتباه به آن سوسک سیاه هم می گویند. بالها به میزان زیادی در نرها تحلیل رفته اند و در ماده فقط اثرات آن دیده می شود. این سوسری دو برابر سوسری آلمانی است و بدنش هم درشت تر و تنومند تر است. سوسری شرقی خیلی آهسته تر از سوسری آلمانی حرکت می کند و نمی تواند از سطوح عمودی بالا رود. به همین دلیل آن را معمولا در سطوح افقی و یا در سطوح عمودی زبر مانند دیوارهای آجری می توان یافت. این حشره دماهای خنک تر از سوسری آلمانی را ترجیح می دهد و بنابراین بیشتر در زیر زمین ها، مجاری عبور آب و چاهها و نیز قسمتهای سردتر آشپزخانه، حمام ها و محلهای آماده سازی غذا یافت می شود. سوسری شرقی گاهی اوقات در بیرون ساختمان ها، به ویژه در حیاط ها، مجاری فاضلاب و زه آب دیده می شود. این سوسری قادر به تحمل دماهای بالاتر در موتورخانه ساختمانهاست و در آن محل می تواند آب مورد نیاز خود را از شیرهای آب خراب و یا نشطی لوله های آب بدست آورد. عادات تغذیه ای آن شبیه سوسری آلمانی است، شب ها برای تغذیه از پناهگاه بیرون می آید، جفتگیری کرده و مدفوعش را دفع می کند. 

سوسری شرقی اولین کپسول تخم خود را دو هفته پس از آخرین پوست اندازی نوزادی می گذارد. تخم ها معمولا حدود 15 عدد بوده و تا 6 ماه یا بیشتر تفریخ نمی شوند. سوسری شرقی بدون آب در طی چند هفته از بین می رود. ماده در طول زندگی خود 5 تا 10 کپسول تخم می گذارد. 

ظرفیت تولید مثلی سوسری شرقی به میزان قابل ملاحظه ای از سوسری آلمانی کمتر است. شاید دلیل اصلی برای اینکه در بسیاری از مناطق معتدله دنیا بتدریج جای خود را به سوسری آلمانی می دهد، همین امر باشد. با وجود این، سوسری شرقی گاهی اوقات مقاومت بیشتری را به حشره کشها نشان می دهد زیرا کپسول تخمش تحت اثر سم قرار نمی گیرد و حداقل یک نوبت سمپاشی دیگر هم برای کشتن نوزادانی که تازه بیرون آمده اند لازم است.

سوسری آمریکایی 

سوسری آمریکایی بزرگترین سوسری موجود در اماکن داخلی است و طول بدنش به 45-30 میلیمتر می رسد. هر دو جنس دارای بالهای بزرگ بخوبی رشد یافته ای هستند که اندازه آنها در نر قدری بزرگتر است. رنگ بدن قهوه ای مایل به قرمز بوده و دو لکه زرد رنگ در دو کناره پیش گرده (بخش پشتی قفس سینه پشت سر) دارد. 

سوسری آمریکایی همانند سوسری آلمانی شرایط گرم و مرطوب را ترجیح می دهد و در اماکن داخلی، انبار مواد غذایی و محلهای آماده سازی غذا زندگی می کند. آن اغلب در زه آب  و فاضلاب دیده می شود و همچنین در مناطق گرمتر دنیا بیرون از ساختمانها در محلهای جمع آوری زباله ها و مناطق متروکه می توان آن را دید. این سوسری به سرعت حرکت می کند و بخوبی از دیوار بالا می رود و در هوای گرم قادر به پرواز کند بوده، در شب از پنجره باز وارد اتاقها می شود و یا در اطراف چراغ های روشن درون حیاط به پرواز در می آید. سوسری آمریکایی داری بیشترین پراکندگی در سرتاسر دنیا به ویژه در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری است. 

در پنج مرحله اول نوزادی رنگ بدن قهوه ای روشن تقریبا یکنواخت است، اما در مراحل بعدی لکه های زرد روی دو طرف پیش گرده واضح تر می شوند. بال در سنین اولیه نمفی شروع به ظاهر شدن می کند و با هر پوست اندازی مشخص تر می شود، اما تا سوسری بالغ نشده کاملا رشد نمی یابند.